زخم بستر چیست؟ شرایطی که فرد قادر به حرکت نباشد (مثلاً بیماری که در کما فرو می‌رود یا به مدت طولانی بستری می‌شود) و یا دامنه حرکتی او محدود شده باشد (افراد معلول که از ویلچر استفاده می‌کنند)، در قسمت‌هایی از بدن زخم‌هایی در اثر واردش شدن فشار زیاد بر پوست و بافت‌های زیرپوستی ایجاد می‌شود. این نوع زخم با عنوان زخم‌بستر شناخته می‌شود.
اما گاهی در افرادی که برای مدت طولانی لباس‌های مخصوص و سنگینی بر تن دارند که متناسب با شغل آن‌هاست نیز مشاهده شده است. همچنین افرادی که قوه ادراک درد را از دست داده باشند بدون اینکه متوجه شوند ممکن است فشارهای جبران ناپذیری را تحمل کنند که به مرور باعث ایجاد زخم‌بستر شود.
باید بدانید که در این بین افراد مسن، افراد مبتلا به دیابت و همچنین افراد دارای مشکلات گردش خون و افراد دارای سوءتغذیه مستعد ابتلا به زخم‌بستر هستند. زخم‌بستر معمولاً در بخش‌های بخصوصی از بدن ایجاد می‌شود که بیشترین فشار را در تماس با سطح دارند؛ مانند پشت سر، پاشنه، مچ پا، باسن و دنبالچه، آرنج و شانه. در مورد محل زخم می‌توان اشاره کرد که زخم‌بستر بیمارستانی معمولاً به زخم‌بستر سراسری اتلاق می‌شود، یعنی فرد بستری در حالت خوابیده اکثر نقاط بدنش دچار زخم شدهاست. اما زخم‌بستر پا در افراد یک جانشین و ویلچری شایع‌تر است.
مراحل ایجاد زخم بستر
روش تشخیص زخم‌بستر
معاینه‌ی افرادی که ریسک فاکتورهای کافی برای ابتلا به زخم‌بستر را دارند ضروری‌است. به طور مثال در بیمارستان‌ها با چکاپ دوره‌ای بدن بیماران بستری و غیرمتحرک زخم‌بستر شناسایی و تحت درمان قرار می‌گیرد. ظاهر زخم گویای درجه‌ی بیماری است.
4 مرحله اصلی ایجاد زخم بستر
در مرحله اول پوست ناحیه درگیرشده قرمز و کمی کبود می‌شود. ناحیه مبتلا گرم‌تر و همچنین سفت‌تر از پوست نواحی سالم است. این حالت زخم بستر از نوع بسیار خفیف است و چنانچه درمان نشود به مرور رو به وخامت خواهد رفت.
مرحله دوم با مشاهده زخم سطحی به صورت تاول یا ساییدگی قابل تشخیص است.
در مرحله سوم آسیب عمیق‌تر شده و ظاهر زخم به صورت یک فرورفتگی است. در این مرحله عمق زخم از آنچه به‌نظر می‌رسد کمی بیشتر است.
در مرحله چهارم پوست و لایه‌های زیر پوست کنار رفته و عمق زخم به تاندون، عضله و استخوان می‌رسد. این حالت زخم بستر بسیار وخیم است.
در صورتی که بافت مرده سطح زخم را پوشانده‌باشد قادر به دسته‌بندی نوع زخم‌بستر نخواهیم بود. در این موارد با جراحی، انجام ساکشن جهت تخلیه بافت مرده و پرتو درمانی، بافت مرده را حذف کرده تا وخامت زخم را تخمین بزنند.
عوامل خطر زخم بستر:
برخی از عوامل می توانند خطر ابتلا به زخم بستر را افزایش دهند، از جمله:
- سن: افراد مسن بیشتر در معرض خطر ابتلا به زخم بستر هستند.
- ناتوانی: افراد دارای ناتوانی جسمی بیشتر در معرض خطر ابتلا به زخم بستر هستند.
- بیماری: برخی بیماری ها مانند دیابت و سکته مغزی می توانند خطر ابتلا به زخم بستر را افزایش دهند.
- اعمال جراحی: اعمال جراحی می توانند خطر ابتلا به زخم بستر را افزایش دهند.
روش‌های پیشگیری
همواره اقدامات لازم برای جلوگیری از ایجاد زخم‌بستر در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی انجام می‌شود اما چنانچه بیمار تحت مراقبت خانگی است یا پرستار در دسترس نمی‌باشد، باید توجه داشت که پیشگیری همواره بهتر از درمان است. برای این منظور فرد در معرض خطر ابتلا به زخم‌بستر باید به طور متناوب بررسی شود لذا می‌توان به اقدامات زیر اشاره کرد:
- تغییر جهت خواباندن یا حالت نشستن بیمار در کاهش فشار وزن مؤثر است.
- استفاده از تشک‌های طبی مواج که قابلیت تنظیم دارند و با ایجاد حرکت‌های جزئی از ایجاد زخم‌بستر جلوگیری می‌کنند. این تشک‌ها مانع از ایجاد سکون و فشار ثابت به نقاط حساس می‌شوند.
- رعایت نظافت پوست بدن فرد و انجام روتین‌های مراقبت پوستی به طور دائم، یکبار صبح و یکبار شب. افراد بستری را نباید روزانه حمام کرد. روش استحمام باید مطابق با وضعیت بیمار باشد. حمام روزانه در خشک شدن پوست بدن بیمار و ایجاد اگزما نقش دارد لذا باید از این کار خودداری کرد.
- استریل نگه‌داشتن محیط نگهداری بیمار تا از ورود باکتری و میگروارگانیسم‌های عفونی جلوگیری شود. خرده‌های غذایی و مایعاتی که حین غذاخوردن روی تخت و لباس بیمار می‌ریزد شرایط را برای رشد میکروب فراهم می‌کند.
- ماساژ دادن بدن در نواحی مستعد ایجاد زخم و انجام روتین‌های ورزشی درمانی. از فیزیوتراپ برای اطلاع از این نوع ورزش‌ها کمک بگیرید.
- تغذیه مناسب و کافی؛ رژیم غذایی باید پروتئین و آب کافی و کلسیم را تأمین کند. کمبود ویتامین مخصوصاً ویتامین‌های E و C مشکل‌ساز خواهد بود. تغذیه سالم بسته به بیماری‌های زمینه‌ای هر فرد متفاوت تعریف می‌شود.
- پیشگیری از ایجاد فشار اضافی، اصطکاک و بریدگی در طول مدت درمان.
درمان زخم بستر
در صورت ابتلا به زخم‌بستر چه کنیم؟
در درجه اول به پزشک مراجعه کنید. با مراجعه به پزشک و سپس دریافت نسخه دارویی و رعایت توصیه‌های بهداشتی زخم‌بستر بهبود پیدا خواهد کرد ولی بسته به وخامت زخم، طول دوره درمان متفاوت خواهد بود. در مورد درمانهای خانگی زخم‌بستر نیز پزشکان طب سنتی و طب نوین دستورالعمل‌هایی ابلاغ کرده‌اند. البته این در صورتی ممکن است که زخم‌بستر در مرحله اول و دوم باشد. برای مراحل پیشرفته‌تر جراحی و مراقبت‌های پزشکی لازم است. از انجام درمانهای خانگی در این مراحل خودداری کنید.
در صورت مراقبت خانگی ابتدا باید محل زخم را با سرم شستشو تمیز نگه‌داشت. در پوشاندن محل زخم از پانسمان مخصوص استفاده کنید و مرتب آن را عوض کنید. این پانسمان‌ها انواع متفاوتی دارند که با توجه به نوع زخم کاربرد متفاوتی دارند.
برای مثال پانسمان‌های ضد میکروب نقره‌دار و یا پانسمان فوم ورقه ای که مناسب زخم‌های سطحی و پانسمان فوم حفره ای که مناسب زخم‌های عمیق هستند. پانسمان‌های هیدروکلوئید و پانسمان‌های آلژینات‌دار نیز در زخم‌هایی با میزان ترشح زیاد کاربرد دارند. پانسمان‌های هیدروژل نیز از انواع جدید پانسمان هستند. این نوع پانسمان‌ها کیفیت بسیار مطلوبی دارند و نسبت به انواع دیگر پانسمان آسیب پذیری کمتری دارند ولی به نظر می‌رسد به دلیل قیمت بالای آنها کمتر در دسترس هستند و عموماً مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.
اگر اطراف زخم شروع به بدبو شدن کند و چرک‌هایی زرد یا سبز رنگ در ناحیه زخمی مشاهده شود، بنابراین زخم عفونت کرده‌است. برای جلوگیری و همچنین درمان عفونت استفاده از ضد التهاب‌های گیاهی مانند مرزه کوهی، گل ختمی، حنا و گیاه بادرنجبویه توصیه می‌شود. این گیاهان در ﺗﺮﻣﻴﻢ زﺧﻢ ﭘﻮﺳﺘﻲ خواصی مشابه با تتراسیکلین دارند و به درمان زخم کمک شایانی می‌کنند.
گیاه سدر نیز خواص ضد میکروبی و ضد قارچی بسیار بالایی دارد و دارای ترکیبات ضد التهابی نظیر ساپونین، آلکالوئید، تانن، فلاونوئید می‌باشد. استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های صنعتی مانند تتراسیکلین به دلیل ایجاد مقاومت باکتریایی بدون تجویز پزشک و در درمانهای خانگی توصیه نمی‌شوند. در نظر داشته‌باشید که آنتی‌بیوتیک‌های مالشی و موضعی در درمان زخم‌بستر بسیار مفید هستند اما برای این منظور طبق دستور پزشک آنتی‌بیوتیک را تهیه و استفاده کنید.
برای کاهش وسعت زخم نیز می‌توان از ترکیب روغن زیتون و حنا استفاده‌کرد. مخلوط را درست کرده بر روی ناحیه زخمی به آرامی بمالید و پس از چند دقیقه ناحیه را با آب ولرم شستشو داده و کاملاً تمیز کنید. مراقب باشید که اثری از چربی باقی نماند. استفاده از ترکیب زردچوبه و عسل، روغن نارگیل و روغن ماهی نیز مؤثر است به شرط آن‌که به طور دقیق تمیز شده و مجدداً استفاده شوند.
استفاده از چندین ترکیب به صورت همزمان یا پشت هم می‌تواند منجر به عفونت بیشتر شود. پس از رعایت توصیه‌ها در طی چند روز تا نهایتاً 6 هفته زخم درمان می‌شود. بهبود مراحل پیشرفته ممکن است چندین ماه طول بکشد و یا اینکه هرگز درمان قطعی نشوند. در مورد این افراد غالباً از درمانهای تهاجمی نظیر وکیوم‌تراپی و یا لیزر درمانی پوست استفاده می‌شود. تکنولوژی‌های پیشرفته‌تر درمان زخم‌بستر در قالب یک دستگاه چندکاره که از ترکیب چند درمان به طور همزمان بهره می‌برد، در کشورهای پیشرفته در دسترس است.
درمان زخم بستر به مرحله زخم بستگی دارد. در مراحل اولیه، زخم بستر معمولاً با مراقبت های خانگی بهبود می یابد. مراقبت های خانگی شامل تمیز کردن و خشک کردن زخم، و استفاده از پانسمان مناسب است. در مراحل پیشرفته تر، ممکن است نیاز به درمان های پزشکی مانند جراحی یا پیوند پوست باشد.
درمان زخم بستر به مرحله زخم و شدت آن بستگی دارد. زخم های مرحله 1 معمولاً به سرعت بهبود می یابند. زخم های مرحله 2 و 3 ممکن است به زمان بیشتری برای بهبود نیاز داشته باشند. زخم های مرحله 4 ممکن است به درمان های پزشکی بیشتری نیاز داشته باشند و ممکن است بهبود آنها دشوار باشد.
مراقبت های خانگی درمان زخم بستر:
مراقبت های خانگی برای زخم بستر شامل موارد زیر است:
- تمیز کردن زخم: زخم را با آب و صابون ملایم یا محلول نمک شور تمیز کنید.
- خشک کردن زخم: زخم را به آرامی با یک حوله تمیز خشک کنید.
- استفاده از پانسمان مناسب: از پانسمانی استفاده کنید که زخم را مرطوب نگه دارد و از عفونت جلوگیری کند.
- تغییر پانسمان: پانسمان را هر 24 تا 48 ساعت یکبار تعویض کنید.
- مراقبت از پوست اطراف زخم: پوست اطراف زخم را تمیز و خشک نگه دارید.
تغذیه مناسب برای زخم بستر نقش مهمی در بهبود زخم دارد. یک رژیم غذایی سالم می تواند به بهبود گردش خون، ترمیم بافت، و تقویت سیستم ایمنی بدن کمک کند.
مواد غذایی ضروری برای زخم بستر عبارتند از:
- پروتئین: پروتئین برای ساخت و ترمیم بافت ضروری است. مثل گوشت، مرغ، ماهی، تخم مرغ، لبنیات، و حبوبات.
- کربوهیدرات ها: کربوهیدرات ها برای تامین انرژی مورد نیاز بدن ضروری هستند. منابع خوب کربوهیدرات ها عبارتند از غلات کامل، میوه ها، و سبزیجات.
- چربی های سالم: چربی های سالم برای جذب ویتامین ها و مواد معدنی ضروری هستند. منابع خوب چربی های سالم عبارتند از آجیل، دانه ها، و روغن زیتون.
- ویتامین ها و مواد معدنی: ویتامین ها و مواد معدنی برای عملکرد صحیح بدن ضروری هستند. منابع خوب ویتامین ها و مواد معدنی عبارتند از میوه ها، سبزیجات، و غلات کامل.
مکمل های غذایی برای زخم بستر:
در برخی موارد، ممکن است نیاز به مصرف مکمل های غذایی برای زخم بستر باشد. مکمل های غذایی زیر می توانند به بهبود زخم بسترکمک کنند:
- روی: روی برای بهبود زخم ضروری است.
- ویتامین C: ویتامین C یکی از ویتامین های مهم برای تولید کلاژن سازی در بدن می باشد.
- ویتامین A: ویتامین A برای بهبود بافت آسیب دیده ضروری است.
- اسید چرب امگا 3: اسید چرب امگا 3 برای بهبود گردش خون ضروری است.
در اینجا چند نکته تغذیه ای برای زخم بستر آورده شده است:
- غذاهای کامل و تازه بخورید.
- از غذاهای فرآوری شده، شکر، و چربی های اشباع شده اجتناب کنید.
- به اندازه کافی آب بنوشید.
- از مکمل های غذایی طبق دستور پزشک استفاده کنید.
اگر زخم بستر دارید، با پزشک یا متخصص تغذیه خود در مورد رژیم غذایی مناسب مشورت کنید.
برخی از پزشکان متخصص در درمان زخم بستر عبارتند از:
- پزشک عمومی: پزشک عمومی می تواند زخم های بستر سطحی را درمان کند.
- جراحی پلاستیک: جراح پلاستیک می تواند زخم های بستر پیشرفته را درمان کند، از جمله زخم هایی که نیاز به جراحی یا پیوند پوست دارند.
- پزشک متخصص پوست: پزشک متخصص پوست می تواند زخم های بستر را از نظر عفونت بررسی کند و درمان مناسب را تجویز کند.
- فیزیوتراپیست: فیزیوتراپیست می تواند به بیمار کمک کند تا از طریق تمرینات و فعالیت های خاص، از بروز زخم بستر در آینده جلوگیری کند.
متخصصین تغذیه نیز می توانند به بیماران مبتلا به زخم بستر کمک کنند تا رژیم غذایی مناسب برای بهبود زخم را دنبال کنند.
در اینجا برخی از اقداماتی که پزشکان متخصص برای درمان زخم بستر انجام می دهند آورده شده است:
- تمیز کردن و خشک کردن زخم: زخم باید به طور منظم تمیز و خشک شود تا از عفونت جلوگیری شود.
- استفاده از پانسمان مناسب: پانسمان باید زخم را مرطوب نگه دارد و از عفونت جلوگیری کند.
- تجویز داروهای ضد عفونی کننده: داروهای ضد عفونی کننده می توانند به درمان عفونت زخم کمک کنند.
- تجویز داروهای مسکن: داروهای مسکن می توانند درد و ناراحتی ناشی از زخم را کاهش دهند.
- تجویز مکمل های غذایی: مکمل های غذایی می توانند به بهبود زخم کمک کنند.
اگر زخم بستر دارید، مهم است که برای درمان مناسب به پزشک متخصص مراجعه کنید.
خطرات ناشی از بی‌توجهی به درمان زخم‌بستر
زخم‌بستر که یکی از انواع زخم‌های فشاری‌است (زخمی که بر اثر فشار ایجاد می‌شود) ممکن است در اثر پیشرفت و تغییر وخامت، به آسیب‌های جدی‌تر و حتی مرگ منجر شود. خطرات جدی تهدید کننده به شرح زیر است:
عفونت تخریبی: عفونت‌های شدید استخوان و مفصل‌های مفصلی با آسیب به اندام‌ها به معلولیت‌های شدید می‌انجامند.
سرطان: سرطان سلول سنگفرشی در افراد مبتلا به زخم‌های عمیق و کهنه مشاهده شدهاست.
در افراد سالمند که قدرت ترمیم و بهبود بافت بسیار کاهش یافته‌است، ایجاد زخم‌بستر بسیار خطرناک‌تر است و احتمال ابتلا به سرطان و تخریب اندام بالاتر می‌رود. لذا پیشگیری از ایجاد زخم‌بستر و درمان زخم‌بستر سالمندان را باید در اولویت قرار دهید تا مانع بروز مراحل پیشرفته بیماری و عوارض پس از بیماری شوید. از پمادهای قوی موجود در داروخانه‌ها برای پیشگیری و درمان سالمندان استفاده کنید. این پمادها با نام‌های تجاری متفاوتی به فروش می‌رسند. بعضی از این ترکیبات تنها جهت پیشگیری کاربرد دارند و مناسب درمان نیستند.
سخن پایانی
به همراه درمانهای مراقبتی و پزشکی از سلامت غذایی سالمند نیز اطمینان حاصل کنید. کمبود مواد مغذی در بدن سالمند عموماً بیشتر است. لذا حساسیت‌ها و کمبودهای غذایی سالمند باید به طور دقیق هر دو هفته یکبار چک شود. با انجام آزمایش خون می‌توانید به کمبود ویتامین‌ها و هورمون‌ها پی ببرید. همه این اقدامات در پیشگیری و بهبود زخم‌بستر سالمند ضروری تلقی می‌شوند. گاهی بی‌توجهی یه یک یا چند مورد می‌تواند بسیار خطرناک و غیرقابل جبران شود.
